Theo sử sách, chùa được xây dựng vào thời Trần và chính là nơi đăng đàn thuyết pháp của Điều Ngự Giác Hoàng Trần Nhân Tông, Tổ thứ nhất Thiền phái Trúc Lâm. Vào thế kỷ thứ XIV, Pháp Loa, Tổ thứ hai Thiền phái Trúc Lâm kế tục sự nghiệp của Trần Nhân Tông vào năm 1327, Pháp Loa đã cho xây dựng ở đây hàng chục công trình lớn nhỏ khác nhau, quy mô đồ sộ như chùa chính, khu nhà bia, khu tăng xá, khu vườn tháp... để làm nơi truyền kinh giảng đạo. Đến thời Lê Trung hưng, chùa đổ nát và triều đình đã đứng ra trùng tu lại.

Cây vải cổ thụ trên chùa Hồ Thiên trong không gian tĩnh lặng của rừng già góp phần tạo nên vẻ đẹp cổ kính của ngôi chùa cổ có lịch sử huy hoàng của Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử. Song điều đáng tiếc hiện nay là cây vải đã già cỗi và mục ruỗng phần gốc và thân. Theo nhà sư Thích Đạt Ma Trí Thông đang trụ trì tại chùa thì mấy năm nay, cây vải cổ thụ này đã không cho quả được nữa, mấy cành to thì đã chết khô… Mới đây, chúng tôi có dịp lên chùa, quan sát quanh gốc cây vải cổ thụ, bởi cây trên núi cao và dốc. Nước mưa đã xói mòn và rửa trôi đất quanh gốc cây, chỉ trơ lại đá núi nên rễ cây vải cổ thụ không hút được chất dinh dưỡng để nuôi cành và lá.

Do vậy cần có giải pháp khoa học và hiệu quả để bảo vệ cây vải cổ thụ trên chùa Hồ Thiên. Việc giữ gìn và bảo vệ cây vải cổ thụ này không chỉ là trách nhiệm của chính quyền, nhân dân địa phương mà của cả cộng đồng.